TÜRKİYE İŞ BANKASI TARİHİ KİTABI: “İŞ’İN 100 YILI ZEKÂ, DİKKAT VE İFFET”

Yukarıdaki başlığı ilk okuyan bu kitabın, kişisel gelişimle ilgili olduğunu sanır, ama söz konusu kitap Türkiye İş Bankası’nın 100’ncü kuruluş yıldönümü için hazırlanmıştır.
17 Şubat 1923’te İzmir’de toplanan İzmir iktisat Kongresi’nin ardından Lozan Anlaşması ve Cumhuriyetin ilanıyla finans sektöründe milli bir hamle üzerinde durulmuş, İmar, İskan ve Mübadele Vekili Mahmut Celal Beyin milli şirketler kurulması, banka kurulmasına dönüşmüş ve Mustafa Kemal Atatürk’ün şu sözleriyle Cumhuriyetin ilk milli bankası olan Türkiye İş Bankası 26 Ağustos 1924 tarihinde kurulmuştur: “Sermayenin azlığına bakarak cesaretiniz kırılmasın. Böyle müesseseler için en kuvvetli sermaye zeka, dikkat, iffettir. Teknik ve metodik çalışmasını bilmektir…” Osmanlı döneminde kurulan milli bankalar olarak Ziraat Bankası hatırlanabilir. İş Bankasından yedi yıl önce kurulan İtibar-ı Milli (Milli Kredi) Bankasını da devir almıştır.
Şirket, tüzüğünde belirtildiği gibi bankacılık yanında “iş” yapmak için kurulduğundan, 78 iştirakte yer almıştır.
Araştırmacı Y. Doğan Çetinkaya tarafından hazırlanan “İş’in 100 Yılı Zeka, Dikkat ve İffet” adlı prestij kitap 2004 yılında Türkiye İş Bankası yayınları arasında yerini almıştır.
İktisadi bağımsızlığın bankası bölümünde Bankanın kuruluşunda yer alan başta Mahmud Celal Bayar, zevat-ı mûtade (kurucular, idare kurulu), Mahmut Soydan yanında bankanın Ankara ve İstanbul’da teşkilatlanma tarihi yer almaktadır. Bankada emeği geçen kurucular hakkında etraflı bilgi verilmektedir.
Yabancıların Türkler bankacılık yapamaz iddialarını çürütmek üzere milli iktisat prensipleriyle kurulmuş olan Banka kendisini “tamamen Türk” bir banka olarak şekillendirmeye ilk günlerinden itibaren başlamıştır. Aynı zamanda kendisini “inkılabın evi” yeni rejimin telkincisi olarak görmüştür. Türkiye iş Bankası’nın kurumsal hafızasının köşe taşlarından birisi “Türkler bankacılık yapamaz” eleştirisi olmuştur. Buna karşılık kuruluş dönemi dahil sermayesi tamamen milli, memurları da tamamen Türklerden oluşmuştur.
Bankayı kuran Atatürk hayatında ilgisini de hiç kesmemiştir. Nitekim kitaptaki belgelerden anlaşılmaktadır. Genel müdürlük binası uzun yıllar Ankara’da kalan banka, 2000 yılında İstanbul’a taşınmıştır.
Bir zamanlar okullarda Tasarruf Haftası vesilesi ile kumbara dağıtılmıştır. Belki bu uygulama ülkemizdeki ilk genel finansal okuryazarlık örneği olarak verilebilir.
Devletin desteğiyle tek parti döneminde hızla büyüyen banka, bankacılık sektörü yanında sigorta, kömür ve şeker işleri, demiryollarının finansmanı gibi pek çok sektörle de ilişkili olmuştur. Kömür havzalarının işletilmesi, Eskişehir, Alpullu, Turhal şeker fabrikaları; Bursa’da İpekiş (dokumacılık), Şişecam, madenler gibi pek çok iştirakleri olmuştur. Günümüzdeki holdingleşme anlayışıyla Türkiye ekonomisinde hala önemli bir yere sahiptir.
Kitabın birçok yerinde Bankanın kuruluş sermayesinin tümünün milli olduğu ifade edilmektedir. Ancak böyle prestij nitelikli, yüzüncü yıl için hazırlanmış bir eserde kuruluş sermayesinin kimlere ait olduğu da yazılmalı idi. Nitekim kitabın yazarının da makalesi olmakla beraber, Şule Sevinç Kişi “Hint Müslümanlarının Osmanlı Devleti ve Türkiye’ye Yardımları (1911-1923)”. (Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, Yıl, 2020) makalesinde şöyle yazar: “Millî Mücadele sırasında Hindistan’dan doğrudan doğruya Mustafa Kemal Paşa’nın şahsına gönderilen paralardan 600.000 lirası Büyük Taarruz öncesi Türk ordusunun ihtiyaçlarının karşılanması için Müdafaa-i Milliye Vekili Kazım (Özalp) Paşa’ya gönderildi; 110.000 lirası ise Büyük Taarruz sonrasında İzmir’e doğru kaçan Yunan Ordusu’nun yakıp yıktığı yerlerde aç ve açıkta kalan insanlara yardım edilmesinde, yaralarının sarılmasında ve savaşta harap olmuş İzmir gibi şehirlerin yeniden imar edilmesinde kullanıldı. Cumhuriyet dönemindeyse elde kalan miktardan 250.000 lirası Türkiye İş Bankası’nın kurulmasında, geriye kalan miktarsa Türkiye’nin ekonomik gelişimine katkı sağlayacak örnek çiftliklerin kurulması gibi diğer yararlı işlerde değerlendirildi.” Demek ki, İngiliz sömürgesindeki Hint kıtası Müslümanları para göndermiş ve bunun bir kısmı da İş Bankasına sermaye olmuştur. Türkiye İş Bankası bu kadirşinaslığa vefa göstermesi ve gereğini yapması beklenir. Böyle bir prestji kitapta sermayenin kaynaklarının arşiv belgeleriyle yer alması Atatürk’ün uyarısının gereği olurdu.
Diğer bir tartışma konusu Cumhuriyet Halk Fırkası’nın (Partisi) bu bankadaki yeridir. Kitapta bu konuda bilgi yer almamaktadır. Bu konuda kısa bilgiler yer alabilirdi.
Bankalar resmi bilgiler dışında fazla bilgi vermek istemezler. Yıllar önce yüksek lisans tezimi hazırlarken o günkü zor şartlarda bilgi almak üzere, İstanbul’dan bin bir zorlukla Ankara’ya Bankanın sigorta sandığı merkezine gittiğimde de maalesef bilgi alamamıştım. Konu, 506 sayılı SSK geçici maddesindeki özel sigorta sandıklarıydı ve Bankanın asıl ve munzam sandıkları bu konuda kilit konumdalardı.
Demek ki Banka büyürken Atatürk’ten sonra ketumluğu artmış…