YENİ FİNANSAL YÖNELİMLER –İSLAMİ FİNANS

Küresel salgın ve Rusya-Ukrayna savaşının getirdiği sorunlar sebebiyle dünya piyasalarında emtia fiyatlarında anormal artışlar ve üretim zincirinde ciddi kırılmalar olmuştur bunun etkileri hala sürmektedir. Bunlar ekonomilere üretimde düşme, işsizlik, enflasyon gibi genel ekonomik sorunlar olarak yansımaktadır. Çare olarak da faiz hadlerinin artırılması, sosyal yardımlarının çeşitlendirilmesi gibi politikalar önerilmektedir. Ancak bunlar için de kaynak bulunması gerekmektedir.
Konvansiyonel veya ortodoks politikalar denilen, genelliği kabul edilen iktisat anlayışında dengeleme faiz hadleri ve maliye politikaları ile olmaktadır. IS-LM modelleri bununla ilgilidir. Buna karşılık dini niteliği ön planda olmakla beraber İslami finans denilen İslami kurallar çerçevesinde para ve sermaye tedariki ve kullanımını ilgilendiren anlayışta risk ve getiri ile muhtemel kayıplarda “paylaşım” esas alınmaktadır. Böylece geleneksel finansal sistemde ortaya çıkan döngüsel risklerden mümkün mertebe kaçınılmış olmaktadır.
İslami finans paranın kullanımında “sarf” kurallarında faiz (riba) ilkesine uyulduğu için faizsiz finans da denilir. Ancak dinin kesin haram kıldığı konular(domuz eti ve içki gibi) yatırım ve üretim Müslümanlar için konusu olamaz. Bu kapsamda “ibaha” genel serbestlik kuralı geçerli olduğundan aslında dinden kaynaklanan yasaklar ekonomi içinde ciddi yer tutmaz. Dini yasaklar konusunda bazen fıkıh mezheplerinden kaynaklanan görüşler de olabilir. Bunları ayrıca analiz etmek gerekir.
İktisadi bir işletme mülkiyeti kime ait olursa olsun iktisadilik üzerine kuruludur. Yani karlılık esas alınır. Bunun için İslami finans konusunu sadaka veya karz-ı hasen ile de karıştırmamak gerekir.
Refinitiv Islamic Finance Development Report 2022’e göre, küresel salgından sona İslami finans % 17 büyüme ile 4 trilyon $’a ulaşmıştır. Bankaların faizsiz pencereleri dahil dünyada 1679 İslami finans kuruluşu bulunmaktadır. İslami nitelikli yönetim yapısına sahip olduğu belirtilen İran ve Suudi Arabistan (sırayla 1.235 milyar $, 896 milyar $) ve Malezya 650 milyar $ varlıkları sahiptir.
Yeni finansal eğilim sadece Müslüman topluluklarda rağbet görmemektedir. Nitekim İngiltere Mart/2021’de ikinci sukuk ihracını yapmış, Avustralya ilk tam teşekküllü faizsiz bankaya faaliyet izni vermiştir. 13-14 Temmuz 2019 tarihlerinde Grozny-Çeçenistan’da the First International Economic Grozny Summit for Entrepreneurship and Innovation Rusya federasyonuna bağlı Çeçenistan ile Zayed Fund tarafından düzenlenmişti. Burada bir akademisyen konuşmacı Rusya’daki finansman çalışmalarından bahsetmişti. Nitekim basında çıkan haberde Sberbank kıdemli yöneticisinin Rusya’daki İslami finansla ilgili görüşlerine yer vermiştir. Rusya’da ortaklık finansmanının test edilmesine yönelik pilot çalışmalar yapılması hakkında yasa tasarısı geçen yıl meclisin alt organı Duma’ya sunulmuştur. Bunun 7.7 milyar $ olduğu tahin edilmektedir. Bu pazar büyüklüğünün önemli bir kısmının bir yılda gerçekleşmesi tahmin edilmektedir. Banka üst düzey yöneticisi pazar potansiyelinin yüksek ve tarafların belirli normlar sahip olduklarını ifade ettikten sonra Sberbank bünyesinde bu konuyla ilgili özel bir bölüm kurulduğunu ve sertifikalı çalışanlar istihdam edildiğini ve bu sektörün altyapısının geliştirildiğini belirtmiştir. Bilindiği gibi Rusya’da 20 milyondan fazla Müslüman yaşamaktadır. Hatta Rus şirketlerine dayalı bir yatırım fonu oluşturulmuş, insanların ihtiyaçlarını gidermeye yönelik ürünler geliştirilmesine çalışmaktadır.
Türkiye’de de katım finans kurumlarının bankacılık sektöründeki payı, aktif büyüklük bakımından 2017’de % 5 iken, 2022’de % 8.3 (yani 1,2 trilyon TL) ulaşmıştır. Son olarak Kobilerin ihtiyaç duyduğu Katılım Finans Kefalet A.Ş Hazine ve Maliye Bakanlığı ile katılım bankaları ortaklığında kurulmuştur. Türk Devletler Teşkilatında Bankalar Birlikleri Konseyi kurulmuştur.
Büyüyen şehirlerde ulaşıma çözüm bulmak için yatırım yapmak gerekir. Yani metro hatları fazlalaştırılmalıdır. Çevreyi korumak, denizi korumak için Marmara denizi civarındaki su ve kanalizasyon idareleri ileri biyolojik atık su arıtma tesisleri yapmalıdır. Ama bunun finansmanı vergiler veya borçlanma yoluyla olması zordur. Halbuki hem ulaşım he de su hizmetlerinde tarifeler üzerinden risk ve gelirin adilane paylaşımı üzerinde bir finansman modeli kurmak mümkün olabilir.
Faizin ekonomideki yeri ve etkileri bitmeyecek tartışma konusudur. Ancak herkesin üzerinde mutabakata vardığı husus, faiz yatırımlar için ciddi maliyet getirir, gelir dağılımını bozar, sınıfsal ayrımlara götürür, üretimin ve ticaretin bereketini kaçırır vs. Diğer taraftan para ve sermayenin de çıktılardan payını alması gerekir. Aksi takdirde atıl duran sermayenin hiçbir faydası olamaz. Bu konu, iktisadi olmakla beraber din, siyaset gibi toplumun temel konularını ilgilendirmektedir. Tarihteki uygulamalar bir anlamda yol göstericidir. Altının gömülemesi (yastık altında atıl bekletilmesi), dolarizasyon veya finansal yatırımların taşınmaz varlıkları yönelmesi yerine, günümüz modern finans sistemlerini sürdürülebilir üretim ve hakkaniyete dayalı bölüşüm konusunda paylaşımcı finansal bir sistem ve araçlar üzerinde çalışmak gerekir.