Kokaryakıt ve tezek muhabbeti!

Ağır hayat şartı zorlarken ömür
Kim bulmuş kombi’yi? nerede kömür?
Bütün yakıtların boynuna demir
Yumruk gibi inen pazu’dur tezek.

…

Odun’u sevmezdi hayli kızardı
Kömürü görünce düşmüştü gardı
Benzinle, mazotla gelmedi ardı
Doğalgaza yenik; gazi’dir tezek.
(Agâhî)

…

Çetin kış koşullarında en büyük sorun ısınmaya dönüktür. Bu bağlamda ailelerin bütçelere göre “ısınma araçları gündemin en  baş sırasında yer alır. Özellikle kırsal kesimde ısınmada en çok tezek öne çıkar.

Halk arasında tezek’e kokar yakıt denir.  Yakıt kültürümüzde “ tezek”in ayrı bir yeri vardır. Kentlerde doğup büyüyen elitlerin dışında halk çoğunluğu tezeği bilir, ısınma dünyasında vardır, hatta doğalgaz vanaları açık kalsa da sürekli  var olacaktır.

…

Kömür sobasını geçelim, odun sobasının keyfini sürmeyi hep yeğleriz Odun sobası aynı zamanda romantizm’dir, yürekteki duyguların dışavurumudur; onlarca yıllık bir kültür geleneğidir;

Kestane patlak, külüne patates yatır. İşte organik bir lezzet sofrası size ve herkese…

…
Tezek, yakıt olarak kullanılan kurutulmuş sığır fışkısıdır. Büyükbaş hayvanların dışkısı henüz sıcakken, yani hayvan dışkıyı bırakır bırakmaz içine ot, saman karıştırılıp – kolay tutuşsun diye- iki elle hamur açar gibi düzgünleştirilir yuvarlaklaştırılır ve daha sonra düz bir zemine çoğunlukla da bina duvarlarına yapıştırılır. Bunun nedeni  kuruyunca kolayca kaldırılabilsen diye.
…
Hakkını vermeli, hakkıdır paye
Hikayesi; yaban, yazı’dır tezek.
Dam’dadır ya kom’da; döner sermaye
Paha’da emsalin azı’dır tezek.

Zemheri, gucug’u sona götüren
Baharı elinden tutup getiren
‘Kalorisi çoktur’ diye bitiren
Prof’un tasdikli tez’idir tezek.

(Agâhî)

…

Erzurum’un kenar semtlerinde yaşayanlar, doğalgaz ve kömür yerine, besledikleri büyükbaş hayvanların dışkılarını (mayıs) yakarak kışı geçirirler. Kömür tezekten daha pahalı olduğundan aile bütçelerini zorluyor, dar gelirli ailelerin yardımına koşuyor. 2 kilogram gelen tezek, sobada yaklaşık 20 dakika yandıktan sonra kül oluyor. Geven denen yaban dikeni, çıra işleviyle tezeği tutuşturuyor. Erzurum’da kurumuş tezek yığınlarına kalag’ deniliyor,  yaklaşık 6 ay süren kışta 5 kişilik aile ortalama 3 kalag tezek kullanıyor.

…

Bio’dur, isbat’ı; tabiat noter
Çayırdan başlayıp, tarlada biter
Dirliğin simgesi; bacada tüter
Duman, duman yaban kazı’dır tezek.

Gâh kerme’dir gâhi yapma’dır adı
Saçmadır, fışgıdır düşen kanadı
Kokusu genizde kırar inadı
Hayvan dışkısının özü’dür tezek.

(Agâhî)

…

Zamanın Hükümeti Kars Valiliğine bir  yazı göndermiş:
“ Kışın soğuk geçeceği anlaşılmaktadır;
kullandığınız yakıtın cins – kod numarasını ve stok durumunu acele bildiriniz”

Karslı bir köy muhtarı hemen Ankara’ya yanıtını yazarak gönderiyor;
“Yakıtımız pohtır…
Nımarası yohtır…
“Stoğımız çohtır…
—
Bel’lerken dağılır reyha sükûnu
Bir araya gelir tepme meskûnu
Gâlak’ta toplanır ceman yekûnu
Mimarın piramit! söz’üdür tezek.

Seferber ederek efradı yorar
Tepilen kare’ler çaprazı arar
Kurursa ustası zinciri kurar
Gerisi saçma’nın tozudur tezek.

(Agâhî)

…

Nasreddin Hoca’nın Konya kadısından bir mahkeme kararı alması gerekmiş. Ancak Kadı her gidişinde “bir kaç gün sonra gel” diye Hoca’yı sürekli atlatıyormuş. Buna koşut dostları Hocayı uyarıyorlarmış;
“Kadı, yiyici  adamdır, rüşvet vermezsen herhangi iş gördüremezsiniz!”
Hoca, bunun üzerine kadıya bir çömlek bal götürmüş ve hemen o gün istediği kararı elde etmiş. Kadı o akşam balın tadına bakmak istemiş, ama bir de ne görsün, çömleğin üstünde iki parmak bal var, dibi tezek dolu…
Ertesi gün mahkeme kollukçusuna emretmiş;
“Nasreddin Hoca’yı bul getir. Kararda bazı bozukluklar olduğunu söylersin!”
Nasreddin Hoca, mahkemede Kadı’nın önüne getirilmiş. Kadı kükremiş:
– Akşam yemeğinde bok mu yedirecektin-

Hoca taşı gediğine hemen koymuş;
“Yok! akşam yemeğinde değil. Sen  boku, kararı vermek için çömleği alırken yedin!”
…
Zahmetlidir, çok zor meşakkat, meşgi
En küşük bireyi bilinen fışgi
Hayvanın köşküne kuru’luk eşgi;
Sadır’dan koruyan bez’idir tezek.

Sürgüç le iki sür yeterli kâfi
Kap, kacak yıkarken aratmaz cif’i
Seyreyle sarılsın bebe de keyfi
Külleri; höllüğün haz’ıdır tezek.

(Agâhî)

…

Temel Cemal’e sormuş;
– Tezek nedur?
– Kurutulmuş poktur.
– Gübre nedur?
– O da işlenmuş pokdur
– Ula sen de her poku bileysun.
…
Isınmaya etraf tur’lamak gerek
Ateşini eyce kor’lamak gerek
Maşayla kararak har’lamak gerek
Mangalın kıymetli közüdür tezek.

Yaban tezeğini toplamak için
Yayılan mal’ların izini seçin
Közün ortasına kartol’la perçin
Dağda, kır, bayırda gezidir tezek.

(Agâhî)

…

Köy imamıyla öğretmen dolaşıyorlarmış. Karşılarına tezek çıkınca öğretmen demiş ;

“ Hoca! Sen bir gün ölücen, gömülecen, üzerinde ot bitecek, otu inek yiyecek sonra   dışkılayacak. Bende tezeğin başına geçip; ‘Hoca efendi neydin ne oldun’ diyeceğim!”
İmam  bozuntuya vermemiş. Yola devam etmişler. Az sonra yine bir tezek görünce bu kez de imam konuşmaya başlamış;
“Bak muallim efendi! Sen bir gün ölücen,  seni yıkayacam, sonra gömecem, üzerinde ot bitecek, otu inek yiyecek, abdest bozacak.

Ben de tezeğin başına geçip sana diyeceğim;

– Muallim efendi hiç değişmemişsin.

…

Kom’a girse davar biraz soluk’lar
Dökülür kerme’ye hazır gılık’lar
Sanki inci, misket oynar bılık’lar
Çocukça oyunun koz’udur tezek.

Saĥoylukla dam’ı, koz’u temizle
Sepetle basmalıĥ yolunu izle
Bekle ki gelecek abrul’i gözle
Kış boyu zamanın gözü’dür tezek.

(Agâhî)

…

Osmanlının son dönemleridir bahçesinde ot yolan adam, yerde bir (b…)  böceği görür  ve kendi kendine söylenir;

“Allah’ım her canlıyı yarattın bu ( b…) böceğini niye yarattın  ne faydası var?
Gel zaman git zaman adam bir hastalığa tutulur, yerinde yaralar oluşur.hangi  doktora gitse çare bulamaz. Son olarak Allah dostuna gider..Durumu gören bu dost derdin devasını hemen söyler; “Senin hastalığının tek çaresi (b…) böceğinin yuvarladığı tezeği yemendir”
Bir süre önce söylediği sözleri anımsayan kişi çaresiz denileni yapar ve iyileşir. Aradan yıllar geçer adam ihtiyarlamış hacca gitmek ister ve gemiye binerek yola koyulur.  Bir süre sonra dalgalar gemiyi savurmaya başlar içindeki yolcular bağırarak sağa sola kaçışır.
Bakarlar ki, ihtiyar adam sessizce oturmuş  çevreyi izliyor. Diğer yolcular seslenir;
“Be adam böyle duracağına bari Allaha dua et de bizi kurtarsın!”

İhtiyar yanıt veriri;

”Yok, ben Allahın işine birkez karıştım bana (b… böceğini yedirdi  daha karışmam. gemiyi ister batırsın ister, ister batırmasın!”

…

Naĥır toplanacak mal’ı katmalı
Kuyruk kaldırana goduk tutmalı
Samanı kararak karar etmeli
Yapma’da ellerin izi’dir tezek.

Koyun, şişek, toĥlu meler bir fon’la!
Tırnakları kom’da basarken ton’la
Kerme’yi dümdüz eş eder betonla
Dayanık ve gücün pozu’dur tezek.

(Agâhî)

…

Çoğu kaynaklar  doğudaki soğukları örnek gösterilmesine dönük olayı bir efsane olarak  kayda geçti.

Evliya Çelebi’nin yazdığına göre,  geçmişte Erzurum yöresinde  öyle bir  soğuk hüküm sürdü ki çatıdan çatıya atlayan bir kedi havada donup kaldı.
Darbe yemiş gibi devranı geçti
Tezeğin vurgunu tandırı seçti!
Erbab-ı ehili çoktandır göçtü
Ara, sıra; bazı, bazı’dır tezek.

Ahvali böyleymiş budur görünüm
Têk’likten basmaya dek dönüm, dönüm
Tebessüm ettirip dilde terennüm
Agâhî türkü’nün sazı’dır tezek.

(Agâhî)

…

Sarıkamış yöresi Allahuekber Dağları’nda 102 yıl önce 90 bin Mehmetçik soğuktan donarak şehit oldu.  Ordumuz, Enver Paşanın emirleri üzerine Rus ordusuna karşı  Sarıkamışı ele geçirmek amacıyla Allahuekber ve Soğanlı Dağları üzerinden yürüyüşe geçti. Üzerlerinde yazlık kıyafetleri olan ve yanlarında yeterli yiyecekleri bulunmayan Mehmetçiklerin, yüksek dağlardaki doğa koşullarının sertliği, kar, tipi ve soğuk karşısında çözülmeye başladı.  Sarıkamış dağlarında şehit düşerek kardan kefen giydiler.  Savaş tarihinde görülmemiş itaat örneği oluşturan Sarıkamış Harekâtı öncesi ve sonrasıyla her türlü imkânsızlığa karşın bir ümidi gerçekleştirmeyi amaçlayan üstün cesaret ve feragat örnekleriyle dolu bir harekâttır.. Tarihimiz, ulusal anılarımızdır ve bunların tümü bugünlere ışık tutması için değerlidir.  Vatanı için, can veren tüm şehitlerimizi saygıyla anıyoruz. Ruhları şad olsun…